Samoa

Wyspy Samoa (14 wysp rozsianych na wodach Pacyfiku) są kolebką Polinezji, jako pierwsze witają świt każdego nowego dnia ze względu na swoje położenie geograficzne dokładnie na skraju Międzynarodowej Linii Zmiany Daty, zapewniając jednocześnie unikalną mieszankę tradycji zachowującej specyficzny styl życia, który harmonizuje dawne zwyczaje i współczesne wpływy nowoczesności. Powierzchnia Samoa wynosi 2831 km2, co oznacza, że jest ponad 110 razy mniejsze od Polski. Wyspy zostały zasiedlone ok. 1000 r. p.n.e. przez Polinezyjczyków z wysp Tonga. Odkrycia archeologiczne pokazały, że ograniczone zasoby na wyspach doprowadziły do powstania nierówności społecznych. Część mieszkańców wyspy odgrodziła się od pozostałych murem, by utrzymać kontrolę nad kurczącymi się zasobami. W porośniętej gęstą dżunglą dolinie Faleda na wyspie Upolu archeolodzy odkryli długi mur, a także wysokie kopce, rowy nawadniające i inne konstrukcje. Znaleziska są datowane na lata 600-900 n.e. Zdaniem badaczy jest to świadectwo kurczenia się naturalnych zasobów przy jednoczesnym nadmiernym wzroście populacji. Jedna grupa mieszkańców próbowała się w ten sposób odizolować od innej, zabraniając jej korzystania z ziemi i innych dóbr. Cała ta konstrukcja, jak kilometrowe mury kamienne, ograniczające dostęp do ziemi i rowy, była odpowiedzią na masowy wzrost populacji na Samoa. Dzielenie się zasobami ze wszystkimi oznaczałoby mniej dla wszystkich. Najstarsze mury znajdują się w pobliżu najbardziej żyznych terenów w zachodniej i północnej części doliny. Na przestrzeni tysiącleci na Ziemi powstały społeczeństwa hierarchiczne, podczas gdy ok. 20 tys. lat temu większość społeczności ludzkich stosowała równy podział dóbr. Odkrycia na Samoa pozwoliły zrozumieć, w jaki sposób hierarchia i nierówny podział dóbr pojawiły się w społeczeństwach.

Wczesna historia Samoa przeplata się z historią niektórych wodzów Fidżi i królestwa Tonga. Niestety nie istnieją żadne dokumenty pism, jedynie ustna historia wysp przechowuje wspomnienia wielu bitew toczonych między Samoa a sąsiednimi wyspami. Małżeństwa mieszane między członkami rodziny królewskiej z Tonga i Fidżi oraz szlachtą Samoa pomogły w budowaniu bliskich relacji między narodami tych krajów, które istnieją do dziś. Nigdy też nie było konfliktów zbrojnych między tymi krajami. Dominujące tradycje kulturowe Samoa, znane jako fa’asamoa, wywodzą się od wojowniczej królowej Nafanua. Jej rządy ustanowiły fa’amatai, czyli system zdecentralizowanej rodziny, organizacji wiosek i zarządzania. Jej siostrzenica Salamasina kontynuowała ten system, a ich era uważana jest za złoty wiek somoańskich tradycji kulturowych. Według tradycji ustnej Samoa i Polinezyjczyk mają wspólnego przodka: Tagaloa. Najwcześniejsza historia Samoa związana jest z najbardziej na wschód wysuniętych wyspach należących do Samoa – Manu’a, pod panowaniem Tui Manu’a. Również tradycja na wschodnich Wyspach Cooka jest taka, że król przybył na te wyspy z Manu’a, co sugeruje, że reszta Polinezji została zasiedlona przez przybyszów z Manu’a i Samoa.

Natomiast Europejczycy dowiedzieli się o istnieniu Samoa w 1606 r., gdy odkrył je Pedro Fernanández de Quiroz (odkrył w tym samym roku też Vanuatu). Jednak później na długie lata leżące na końcu świata Samoa zostało zapomniane. Ponownie wyspy zostały odkryte w 1722 r. przez holenderskiego żeglarza Jacoba Roggeveena, kolejna eksploracja wysp miała miejsce w 1768 r. podczas wyprawy Bougainville’a. Uczestnicy tej ekspedycji nazwali archipelag Wyspami Żeglarskimi (Navigator Islands). W 1787 r. wyspy odwiedził książe Lapérouse, w tym czasie na wyspie Tutuila miał miejsce konflikt, który pochłonął życie 12 Francuzów. Z kolei w 1791 r. na wyspach wylądował kapitan Edwards na statku „Pandora”, który tu zacumował w poszukiwaniu buntowników ze statku Bounty.

W XIX w., Samoa stało się areną rywalizacji między mocarstwami kolonialnymi, takimi jak Wlk. Brytania, Niemcy i USA. W 1830 r. na wyspy zaczęli przybywać misjonarze z Europy, Tahiti i Wysp Cooka. Misjonarz John Williams utworzył wówczas misję o nazwie LMS (London Missionary Society). Williams jako pierwszy ze średnim powodzeniem, starał się wyplenić miejscowy zwyczaj wojenny polegający na ścinaniu głowy wroga i zabieraniu jej ze sobą, jako prezent dla swego dowódcy. Misjonarze LMS konwertowali zwłaszcza przybyszów z Tahiti na nową religię. Mniej więcej wtedy misjonarze utworzyli Kongregacyjny Kościół Chrześcijański Samoa. Z kolei ekspedycja Charlesa Wilkesa (The United States Exploring Expedition) w latach 1838-1842 przybyła na Samoa i mianowała nieoficjalnie syna misjonarzy Williamsa, p.o. konsula USA. W tym czasie konsul brytyjski rezydował już w Apii – stolicy kraju.

W 1855 r. firma Godeffroy & Sohn rozszerzyła swoją działalność handlową na Samoa. W drugiej połowie XIX w. niemieckie wpływy na Samoa rozszerzyły się wraz z utworzeniem dużych plantacji uprawy kokosów, kakao i kauczuku. Zwłaszcza na wyspie ‘Upolu niemieckie firmy zmonopolizowały przetwarzanie kopry kokosowej i ziaren kakaowych. Brytyjczycy mieli powód interwencji na Samoa dla ochrony swoich firm działających na wyspach, mieli też prawa portowe i utrzymywali konsulat. Marynarka wojenna USA zainstalowała się w porcie Pago Pago na samoańskiej wyspie Tutuila w 1877 r., zawierając przy okazji sojusze z lokalnymi wodzami na wyspach Tytuila i Aunu’. W latach 80-tych XIX w. Wlk. Brytania, Niemcy i USA zajęły część królestwa Samoa i założyły placówki handlowe. Rywalizacja mocarstw zaostrzyła napięcia między lokalnymi frakcjami, które walczyły ze sobą o pełną władzę polityczną. Okres ten nosi nazwę pierwszej wojny domowej na Samoa (1886-1894), kiedy lokalni wodzowie rywalizowali między sobą, a mocarstwa kilkakrotnie interweniowały zbrojnie na wyspach. Nastąpiła 8-letnia wojna domowa, podczas której każde z trzech mocarstw dostarczało rebeliantom broń, szkoliło ich, a w niektórych przypadkach wysyłało własne oddziały zbrojne wspierające walczące strony.

Kryzys samoański osiągnął punkt krytyczny w marcu 1889 r., kiedy wszystkie trzy rywalizujące mocarstwa zachodnie wysłały swoje okręty wojenne do portu w Apia, a wielkoskalowa wojna wydawała się nieunikniona. Została ona na szczęście udaremniona przez samą naturę. W połowie marca 1889 r. potężny huragan uszkodził i zniszczył wszystkie okręty wojenne i w ten oryginalny sposób zakończył się konflikt zbrojny. Amerykanie stracili 62 żołnierzy, a Niemcy 73 zabitych przez śmiertelny huragan. Druga wojna domowa na Samoa osiągnęła punkt kulminacyjny w 1898 r., kiedy Niemcy, Wlk. Brytania i USA walczyły między sobą o kontrolę nad Samoa. W 1899 r. miała miejsce bitwa pod Apią, gdzie siły lojalne lokalnemu księciu Tanu zostały okrążone przez większe siły samoańskich rebeliantów lojalnych ich potężnemu wodzowi Mata’afa Iosefo. Księcia Tanu wspierały desanty z czterech brytyjskich i amerykańskich okrętów wojennych. W ciągu kilkudniowych walk samoańscy rebelianci zostali pokonani. Apia została ostrzelana przez brytyjskie i amerykańskie okręty wojenne, w tym USS Philadelphia. Po początkowej klęsce pod Apią rebelianci Mata’afy pokonali połączone siły sojusznicze USA, Wlk. Brytanii i Tanu pod Vailele w 1899 r. Wg. korespondenta wojennego nowozelandzkiej gazety Auckland Star, w następstwie tego wojownicy Mata’afy pozostawili na polu walki zwłoki Amerykanów i Brytyjczyków, którym odcięto głowy. Wówczas Niemcy, Wlk. Brytania i USA szybko podjęły decyzję o zakończeniu działań wojennych, dokonując podziału wysp na mocy Konwencji Trójstronnej z 1899 r. Konwencja ta przekazała Niemcom kontrolę nad wyspami na zachód od 171 stopnia długości geograficznej zachodniej (później były one znane jako Samoa Zachodnie), obejmującymi Upolu i Savaii (czyli obecne Samoa) oraz inne przyległe wyspy. Niemcy nazwali je Samoa Niemieckie. USA natomiast uzyskały kontrolę nad wschodnimi wyspami Tutuila i Manu’a, które nazwano Samoa Amerykańskie. W zamian za zrzeczenie się przez Wlk. Brytanię roszczeń do Samoa, Niemcy scedowały na rzecz Brytyjczyków swoje protektoraty nad Północnymi Wyspami Salomona wraz z wyspą Tonga i Niue oraz nad innymi terytoriami w Afryce Zachodniej. Nikt nie konsultował tych decyzji z samymi Samoańczykami, dodatkowo mocarstwa zniosły też miejscową monarchię.

W 1900 r. podniesiona została amerykańska flaga na wzgórzu Sogelau w wiosce Fagatogo. W ten sposób Samoa Wschodnie stało się amerykańskim terytorium Samoa Amerykańskiego. Królestwo Manu’a dołączyło jako część Samoa Amerykańskiego w 1904 r. Od 1908 r., wraz z powstaniem ruchu Mau (ruch pokojowy stworzony przez Mata’afę, walczący o niepodległość Samoa), Samoańczycy Zachodni zaczęli domagać się niepodległości. Przywódcy Mau, ich żony i dzieci zostali zesłani na wyspę Saipan na Marianach, wielu z nich zginęło na Marianach. Wraz z wybuchem I Wojny Światowej Nowa Zelandia wysłała na wyspy swoje siły ekspedycyjne i bez problemów przejęła kontrolę nad Samoa Niemieckim. Chociaż Niemcy odmówiły oficjalnego poddania wysp, nie stawiono żadnego oporu, a w czasie okupacji nie odnotowano żadnych walk.  Nowa Zelandia kontynuowała okupację Samoa Zachodniego przez cały okres trwania I Wojny Światowej. Zaraz po wojnie Wlk. Brytania przejęła część niemiecką Samoa w ramach roszczeń wojennych, ale po roku na mocy traktatu wersalskiego z 1919 r. kontrolę nad Samoa Zachodnim tym razem formalnie przejęła Nowa Zelandia, Niemcy ostatecznie zrzekły się w traktacie wszelkich roszczeń wobec wysp. 

W listopadzie 1918 r. Samoa Zachodnie zostało dotknięte epidemią hiszpanki (hiszpańskiej grypy). 90% rdzennych mieszkańców, czyli 35,5 tys. ze wszystkich 38 tys. osób zostało zarażonych, a 20% (prawie 7 tys.) zmarło. Ludność Samoa Amerykańskiego w dużej mierze uniknęła zarażeniom dzięki wysiłkom jego gubernatora Poyera. Doprowadziło to do tego, że niektórzy obywatele Samoa Zachodniego złożyli w styczniu 1919 r. petycje o przejęciu kontroli nad swoim terytorium przez administrację USA i wyjście spod administracji nowozelandzkiej. Nowa Zelandia zarządzała Samoa Zachodnim z językiem samoańskim jako językiem urzędowym, dysponując początkowo mandatem Ligii Narodów, a następnie jako powiernik ONZ. Ruch Mau ponownie został zauważony, kiedy jego lokalni przywódcy stali się bardziej aktywni, lecz zawsze czynili to nie odwołując się do przemocy. W grudniu 1929 r. lider ruchu Mau – Tupua Tamasese został zastrzelony wraz z 11 innymi osobami podczas pokojowej demonstracji w Apii. Na łożu śmierci prosił, by nie przelewać więcej krwi na wyspach. Inni przywódcy Mau wraz z samoańskimi krytykami administracji nowozelandzkiej Samoa, zostali zesłani na wygnanie do Nowej Zelandii. Samoańczycy oburzając się na kolonizatorów, obwiniali ich nie tylko o wybuch epidemii grypy, ale i olbrzymią inflację. Ludzie zaczęli masowo przystępować do ruchu oporu. Dzień krwawej demonstracji przeszedł do historii kraju jako „czarna sobota”.

Ostatecznie Samoa Zachodnie uzyskało niepodległość od Nowej Zelandii 1 stycznia 1962 r. w wyniku przeprowadzonego referendum, stając się tym samym pierwszym narodem polinezyjskim, który został uznany za suwerenne państwo w XX w. Pierwszym premierem Samoa po uzyskaniu niepodległości najważniejszy wódz lokalny – Mata’afa Mulinu’u II. Jeszcze w tym samym roku podpisany został traktat o przyjaźni z Nową Zelandią, na mocy którego ta druga zgodziła się na prośbę Samoa Zachodniego wspomagać je w polityce zagranicznej. W 1970 r. Samoa Zachodnie stało się członkiem Brytyjskiej Wspólnoty Narodów – Commonwealthu, a w 1977 r. królowa Elżbieta II odwiedziła Samoa podczas swojej podróży po krajach Commonwealthu.

20 lat później w 1997 r. na krótko pojawił się konflikt między Samoa a Samoa Amerykańskim po decyzji Samoa o usunięciu przymiotnika „zachodni” ze swojej nazwy. Zmiana została dokonana decyzją samoańskiego zgromadzenia ustawodawczego, co spotkało się ze sprzeciwem i zaskoczeniem w sąsiednim Samoa Amerykańskim, ponieważ w przypadku Samoańczyków Amerykańskich zmiana nazwa sąsiedniego kraju oznaczała twierdzenie, że jest tylko jedno prawdziwe Samoa, a Samoa Amerykańskie to tylko amerykański dodatek. Dwóch członków lokalnego parlamentu Samoa Amerykańskiego udało się wówczas do Apii, by u szefa tamtejszego państwa bezskutecznie lobbować za przywrócenia starej nazwy (Samoa Zachodnie) w celu utrzymania pokoju i dobrych stosunków. Następnie była petycja Samoa Amerykańskiego do ONZ w sprawie zakazu używania nazwy Samoa przez sąsiedni kraj, a 10 przedstawicieli Samoa Amerykańskiego również bez sukcesu próbowało przeforsować ustawę zakazującą Samoa Amerykańskiemu uznania nowej nazwy niepodległego Samoa. Premier Samoa nazwał tę inicjatywę „pochopną i nieodpowiedzialną”. Do tematu później już nie wracano. Trudno jednak przypuszczać, co stanie się za drugiej kadencji Trumpa i ktoś mu nie przypomni o tej kwestii, bo z pewnością nie ma pojęcia, że jest taki kraj, jak Samoa, po tym jak stwierdził, że nikt na świecie nie wie, gdzie leży Lesotho i w ogóle, że takie państwo istnieje.

W 2002 r. premier Nowej Zelandii Helen Clark formalnie przeprosiła Samoańczyków za dwa historyczne incydenty, które miały miejsce w okresie administracji nad wyspami Nowej Zelandii. Chodziło o niepoddanie kwarantannie w 1918 r. pasażerów SS Talune, który przeniósł hiszpańską grypę na Samoa, co doprowadziło do epidemii wyniszczającej ludność Samoa Zachodniego. Drugim powodem przeprosin było wspomniane wcześniej zastrzelenie przywódców pokojowego ruchu Mau podczas procesji w 1929 r. W 2007 r. w wieku 94 lat zmarł pierwszy szef niepodległego Samoa – Tanumafili II, sprawujący swoją funkcję przez 45 lat (był synem Tanumafili I, ostatniego króla Samoa uznanego przez Europę i świat zachodni). Od 2017 r. głową państwa jest Sualauvi II, który został wybrany jednomyślnie przez samoański parlament, co jest zgodne z tradycją polityczną tego kraju podkreślającą znaczenie konsensusu przy podejmowaniu decyzji w XXI w. W 2022 r. Sualauvi II został wybrany na głowę państwa na drugą 5-letnią kadencję. Z kolei w 2021 r. Naomi Mata’afa została pierwszą kobietą wybraną jako premier Samoa. W samoańskim systemie politycznym kluczową rolę odgrywają matai, czyli tradycyjni przywódcy rodów i wiosek. Matai są odpowiedzialni za zarządzanie ziemią, rozstrzyganie sporów oraz reprezentowanie swojej społeczności na szczeblu lokalnym i krajowym. Obecnie na Samoa funkcjonuje około 18 tys. matai, którzy są wybierani przez członków swoich rodów na podstawie umiejętności przywódczych, wiedzy o tradycjach i zasług dla społeczności. Na szczeblu krajowym, Samoa posiada jednoizbowy parlament, zwany Fono. Składa się on z 49 członków, z których 47 to matai wybrani w wyborach powszechnych, a 2 to przedstawiciele nie-matai. Parlament odpowiada za uchwalanie ustaw, kontrolowanie rządu oraz reprezentowanie interesów obywateli. W praktyce jednak, wpływ matai na proces decyzyjny jest znaczny, co może prowadzić do konfliktów interesów i ograniczenia wpływu zwykłych obywateli na politykę.

Przyjrzyjmy się zatem gospodarce tego niewielkiego kraju (223 tys. mieszkańców w 2022 r.), składającego się z 9 wysp, z których największymi są Upolu ze stolicą – Apią oraz Savai’i. Gospodarka Samoa jest bardzo niewielka, podobnie jak wielu innych małych wysp Południowego Pacyfiku. Charakteryzuje się dużą podatnością na szoki pogodowe związane z częstymi w tym regionie huraganami. Samoa uzależniona jest też w dużym stopniu od przekazów zagranicznych od nierezydentów, które stanowią ok. 25% PKB kraju. Finansują one konsumpcję i inwestycje. Emigranci samoańscy utrzymują tradycyjnie bardzo bliskie relacje ze swoimi rodzinami, rodzinnymi wioskami, wspólnotami religijnymi nawet w kolejnych pokoleniach. Samoańczycy tradycyjnie wyjeżdżają do Australii, Nowej Zelandii i USA. Niespójna polityka gospodarcza od połowy lat 70-tych do początku lat 90-tych XX w. sprawiła, że Samoa stało się jedną z najsłabszych gospodarek wysp Południowego Pacyfiku. W pierwszej dekadzie po uzyskaniu niepodległości w 1962 r. konserwatywna polityka finansowa rządu zapewniła zachowanie równowagi budżetowej. Jednocześnie pod koniec dekady pojawiać zaczęły się kolejne epizody nierównowagi makroekonomicznej i przedłużające się okresy stagnacji. Próbując przyspieszyć wzrost, prowadzono ekspansywną politykę wydatków publicznych, ale nie odniosła ona zakładanego pobudzenia popytu, spowodowała natomiast poważne trudności w bilansie płatniczym kraju i wysoką inflację, czyli klasyka gatunku.

W drugiej połowie lat 70-tych Samoa przyjęła szereg programów dostosowań gospodarczych wspieranych przez MFW, które miały na celu skorygowanie nierównowag wewnętrznej i zewnętrznej. Krajowa polityka finansowa nie wspierała jednak wystarczająco dostosowań zewnętrznych, dlatego też programy MFW nie osiągnęły swoich celów. Przy słabej dynamice dochodów budżetowych i silnym wzroście wydatków, w tym wynagrodzeń, deficyty sektora publicznego utrzymywały się na wysokim poziomie i były finansowane przez system bankowy zwiększając dług publiczny. Instrumenty polityki pieniężnej nie były w stanie ograniczyć popytu na import. Napięcia w bilansie płatniczym można było przezwyciężyć jedynie poprzez restrykcyjne kontrole dewizowe. Kurs wymiany waluty lokalnej – tali szybko się osłabiał, o 25% w 1975 r. i 19% w 1979 r. Przyczyniło się to do wzrostu krajowych cen importowanych towarów, ale nie nastąpiła poprawa konkurencyjności, ponieważ deprecjacji waluty nie towarzyszyła adekwatna polityka popytowa.

W efekcie inne wyspy Południowego Pacyfiku radziły sobie w tym okresie lepiej niż Samoa. Ich stabilna sytuacja makroekonomiczna stwarzała dobre wsparcie dla wzrostu eksportu, wszystkie dostawały też sporą pomoc z zagranicy. Pogarszające się terms of trade na początku lat 80-tych XX w. spowodowały istotnie pogorszenie się ich rachunków bieżących, które wykazywały duże deficyty. Większość wyspiarskich krajów dokonała koniecznej korekty swoich polityk fiskalnej, monetarnej i płacowej. Tylko Samoa nie wdrożyło odpowiednich polityk, co przyczyniło się do znacznego spadku dochodów, wysokiej inflacji i poważnych problemów z pozyskiwaniem finansowania zewnętrznego. 

Recesja gospodarcza została ostatecznie odwrócona w latach 1983-1985 dzięki zdecydowanej implementacji programu dostosowawczego wspieranego przez MFW.  W 1985 r. budżet rządu centralnego przestał być deficytowy i zaczął wykazywać nadwyżki. Dochody gwałtownie wzrosły dzięki lepszej ściągalności podatków, ale też samym zmianom polityki podatkowej.  Wydatki były ścinane przez ograniczenie wzrostu zatrudnienia i płac w sektorze publicznym, odroczenie projektów o niższym priorytecie oraz ulepszony system kontroli wydatków. Polepszenie terms of trade wraz z deprecjacją waluty lokalnej wzmocniły pozycję zewnętrzną gospodarki Samoa, dzięki czemu po 10 latach zanotowano nadwyżki na rachunku obrotów bieżących. Rozsądna polityka popytowa wzmocniła fundamenty gospodarki, aczkolwiek wzrost PKB był jeszcze rachityczny. 

W pierwszej połowie lat 90-tych gospodarka ponownie zaczęła kuleć, tym razem z powodu kilku szoków skumulowanych w tym samym czasie. Przede wszystkim Samoa nawiedziły 2 cyklony, które zniszczyły infrastrukturę wysp oraz produkcję kokosów i kopry. Ponadto zaraza zniszczyła plantacje taro – głównej uprawy kraju. Z kolei miejscowe państwowe linie lotnicze zostały dotknięte poważnym kryzysem finansowym. Subsydia na pokrycie ich deficytu (odbywało się to kosztem cięcia wydatków na zdrowie i edukację) w samych tylko latach 2001-2004 pochłaniały aż 3% PKB rocznie. Rząd zmuszony został przejąć dług Polynesian Airlines i zapewnić gwarancje dla długu bankowego i leasingu samolotów. Linia została zrestrukturyzowana, a w 2005 r. pozyskała australijskiego partnera inwestycyjnego, po czym odzyskała rentowność. Wszystkie te wydarzenia doprowadziły do znacznego spadku produkcji, zmniejszenia rezerw walutowych oraz wzrostu długu publicznego do ponad 90% PKB. Recesja gospodarcza u głównych partnerów handlowych Samoa spowodowała spadek eksportu wysp, turystyki i przekazów pieniężnych od nierezydentów. Odbudowa kraju po zniszczeniach katastrof naturalnych pociągnęła za sobą duży wzrost inwestycji publicznych, przez co w latach 1992-1995 pojawiły się znowu spore deficyty budżetowe.

Taki rozwój sytuacji wymusił dokonanie rewizji polityki gospodarczej i wprowadzenie w 1996 r. kompleksowego programu strukturalnych reform gospodarczych, które były wspierane przez solidną politykę makroekonomiczną. W istocie Samoa stała się najbardziej udanym przykładem reform w regionie. Publikowana przez rząd co 2 lata tzw. deklaracja Strategii Gospodarczej zapewniła ogólne ramy makroekonomiczne dla stabilności i reform strukturalnych. Stworzono także odrębne strategie dla systemu ochrony zdrowia, edukacji i rozwoju obszarów wiejskich. Silne i stabilne przywództwo polityczne (w przeciwieństwie do Vanuatu), ścisłe konsultacje z partnerami społecznymi oraz wysiłki na rzecz wspierania szerokiego konsensusu na rzecz reform odegrały kluczową rolę dla powodzenia programu reform. Bardzo dobra i przejrzysta polityka makroekonomiczna oraz reformy strukturalne przyczyniły się wreszcie do bardzo solidnego wzrostu gospodarczego przy niskiej inflacji. Wzrost realnego PKB na mieszkańca w latach 1992-2004 wyniósł 45% (dane IMF World Economic Outlook). Stan finansów publicznych szybko się poprawiał, spadał dług publiczny, a wzrastały rezerwy walutowe kraju.

Instrumenty fiskalne zastosowane w programie stabilizacji makroekonomicznej i reform rozpoczętych w połowie lat 90-tych obejmowały cięcia wydatków oraz zmiany w polityce podatkowej, w szczególności 10% VAT oraz zachęty podatkowe. Po 10 latach ostrożnej i konserwatywnej polityki fiskalnej dług publiczny spadł do poziomu 50% PKB, z czego prawie w całości ma charakter zewnętrzny i jest zaciągnięty na preferencyjnych warunkach w ADB (Asian Development Bank) i IDA – międzynarodowej agencji Banku Światowego. Obsługa zadłużenia w 2004 r. stanowiła zaledwie 6% wartości eksportu towarów i usług kraju. Bardzo mała wielkość kraju w połączeniu z ryzykiem wystąpienia katastrof naturalnych powoduje, że dług publiczny nie może być wysoki, gdyż musi być zapewniony bufor wydatkowy na likwidację szkód.

W 2001 r. deficyt budżetowy spadł poniżej 2% PKB. Po 2002 r. tempo wzrostu PKB zaczęło jednak spadać, dlatego rząd zareagował zacieśnieniem polityki fiskalnej podnosząc stawkę VAT do 12,5% oraz akcyzę na szereg produktów, w tym na alkohole, tytoń oraz produkty naftowe. W efekcie deficyt budżetowy spadł poniżej 1% PKB w 2002 r. Chociaż dochody z ceł importowych stale spadały, to były z nawiązką zrekompensowane przez VAT i akcyzę, które stanowiły w 2002 r. odpowiednio 1/3 i 1/6 dochodów podatkowych. W rezultacie zmniejszyła się wrażliwość dochodów budżetowych na pogorszenie koniunktury gospodarczej. Chociaż poziom wydatków publicznych był na początku nowego tysiąclecia zasadniczo porównywalny z poziomem innych wyspiarskich krajów Południowego Pacyfiku, ich struktura jest różna. Samoa wydaje większą część swojego budżetu na nakłady inwestycyjne i projekty inwestycji publicznych, które są w dużej mierze finansowane przez darczyńców zagranicznych. Z kolei wydatki na wynagrodzenia w sektorze publicznym są niższe niż w porównywalnych krajach regionu. Jednocześnie Samoa nie posiada dobrze rozwiniętego systemu bezpieczeństwa socjalnego. Odnotowano natomiast stały postęp w reformowaniu służby cywilnej. Wg. Asian Development Bank restrukturyzacja zatrudnienia przeprowadzona w 2003 r. zmniejszyła liczbę ministerstw z 28 do 13 oraz czterech rządowych agencji konstytucyjnych. Zrealizowanych zostało 12 projektów wzmocnienia instytucjonalnego, których celem była poprawa efektywności działań rządu. Zredukowano też zatrudnienie w Ministerstwie Robót Publicznych, a późniejsze redukcje opierały się głównie na naturalnym odejściu i zamrożeniu finansowania wolnych stanowisk. Wdrożono również transparentne reguły sprawozdawczości budżetowej, której nie powstydziłyby się kraje bogatego Zachodu.

W kolejnych dekadach Samoa udało się utrzymać równowagę ekonomiczną i zapewnić przyzwoity wzrost PKB. Dane banku Światowego pokazują, że przed pandemią w 2019 r. wzrost PKB wyniósł 4,5%, w pandemicznym 2021 r. nastąpiła kontrakcja gospodarki o -7,1%, kolejny 2022 r. też nie był dobry (-5,3%), ale w 2023 r. było już solidne odbicie gospodarki o 8%. Na koniec 2024 r. wzrost PKB wg. ADB wyniósł 11%. Wygląda zatem, że gospodarka wróciła na ścieżkę bardzo silnego wzrostu. Należy przy tym zauważyć, że PKB Samoa należy do jednych z najniższych na świecie: 913 mln. USD (2019) oraz 833 mln. USD (2022) by wrócić ponownie do ok. 900 mln. USD (2023) i przekroczyć 1 mld. USD w 2024 r. W latach 2013-2019 przeciętna wielkość deficytu budżetowego wyniosła 1,8% PKB, czyli zgodnie z rekomendacją MFW (2% PKB). Widać zatem, że otoczenie instytucjonalno-prawne zarządzania długiem w kraju funkcjonuje bardzo sprawnie. W 2022 r. deficyt budżetowy wyniósł 5,37% PKB, co jest poziomem stanowczo zbyt wysokim. Z kolei wskaźnik długu publicznego do PKB wyniósł w 2022 r. 43,7% i ma tendencję zniżkową (46,3% w 2021 r.). Efektem postpandemicznego wysokiego deficytu budżetowego była też wysoka inflacja. W latach 2012-2022 wyniosła ona przeciętnie 5,6% rocznie, ale w 2023 r. znajdowała się na wysokim poziomie 12%. Na szczęście w 2024 r. spadła do poziomu 3,5%.

Zobaczmy zatem, jak radził sobie i wygląda sektor finansowy tego maleńkiego kraju. Przed reformami strukturalnymi w 1996 r. bezpośrednie kontrole stóp procentowych i kredytów hamowały konkurencję w sektorze finansowym, co odbijało się też na niewielkiej efektywności polityki pieniężnej na wyspach. Kontrole doprowadziły do sztucznie zaniżonych stóp procentowych depozytów, co spowodowało zmniejszenie oszczędności oraz uniemożliwiło prawidłową wycenę kredytów opartą na analizie ryzyka wobec sztywnych stóp procentowych. W połączeniu ze zmienną inflacją powodowało to duże wahania realnych stóp depozytowych i kredytowych, ograniczając poziom i efektywność działania sektora finansowego. Ponadto nadzór systemowy był słaby, z jedynie ograniczonymi możliwościami nadzorczymi w banku centralnym i brakiem skutecznego nadzoru nad niebankowymi instytucjami finansowymi.

Liberalizacja sektora finansowego i wprowadzenie instrumentów pośredniej polityki pieniężnej stanowiły główną część programu reform strukturalnych z 1996 r. W 1998 r. zniesiono wszelkie ograniczenia akcji kredytowej i kontrolę stóp procentowych. Aukcje bonów banku centralnego stały się głównym instrumentem polityki pieniężnej. Ponadto zmniejszono i ostatecznie zniesiono wymóg posiadania przez banki płynnych aktywów (1999). Zmiany te miały pozytywny wpływ na instytucje i rynki finansowe. Szybciej rosły kredyty dla sektora prywatnego i poprawiała się rentowność banków. Uruchomiono programy wzmacniające zdolność banku centralnego do prowadzenia skutecznego ostrożnościowego nie tylko nad bankami, ale też nad niebankowymi instytucjami finansowymi i zakładami ubezpieczeń. Te działania wspierały szybszy wzrost realnego PKB w latach 1999-2003. Wzrost akcji kredytowej w połączeniu ze sprzedażą bonów banku centralnego znacznie zmniejszyły nadpłynność w systemie bankowym. Następnie bank centralny złagodził politykę pieniężną, aby wesprzeć działalność gospodarczą po cyklonie w 2004 r.

Na Samoa funkcjonuje sztywny kurs walutowy wspierany przez kontrole kapitałowe, przy czym waluta lokalna tala jest powiązana z koszykiem walut opartym na strukturze handlowej wysp, przekazach pieniężnych nierezydentów i wpływach z turystyki. Taki reżim kursowy nieźle sprawdził się jako nominalna kotwica i skutecznie wspierał gospodarkę. Bank centralny okresowo dokonuje korekt wartości tali w przedziale +/- 2%, by w ten sposób znaleźć równowagę między utrzymaniem konkurencyjności zewnętrznej a rolą sztywnego kursu walutowego jako kotwicy dla inflacji. Sytuacja na rachunku obrotów bieżących pokazuje, że ten system nie przyczynił się do utraty konkurencyjności gospodarki, gdyż po deficytach następują nadwyżki na rachunku obrotów bieżących (w 2023 r. nadwyżka wyniosła ponad 4% PKB po deficycie w poprzednich trzech latach), a oficjalne rezerwy walutowe były zawsze wystarczające. Wahania eksportu i bilansu handlowego nie były spowodowane brakiem konkurencyjności, czy wahaniami cen i kosztów odbiegającymi od cen i kosztów u głównych partnerów handlowych Samoa, ale raczej niekorzystnych warunków pogodowych dla rybołówstwa, które pozostaje największą branżą eksportową. Samoa zawarła z Nową Zelandią porozumienie zwiększające dostęp swoich producentów do nowozelandzkiego rynku towarów o wyższej wartości dodanej, w tym upraw ekologicznych i przetworzonej żywności. Dzięki temu porozumieniu Samoa ma też uzyskać pomoc w dywersyfikacji swojej bazy eksportowej. Samoa znacznie uatrakcyjniła w nowym tysiącleciu swój sektor turystyczny, który wcześniej był słabo rozwinięty w porównaniu z niektórymi wyspami Południowego Pacyfiku.

Sektor finansowy pozostaje w dobrej kondycji. Cztery banki komercyjne, z których dwa są spółkami zależnymi największych banków australijskich, mają łączny udział w rynku przekraczający 75% wszystkich aktywów systemu bankowego. Są one dobrze skapitalizowane i spełniają wymóg adekwatności kapitałowej na poziomie 15%. Samoa konsekwentnie zaostrza wymogi regulacyjne wobec banków offshore oraz przeciwdziała praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu. Odpowiednia ustawa została zatwierdzona przez parlament już w 2005 r. Wymaga ona od wszystkich banków offshore fizycznej obecności na Samoa, ponadto na jej mocy utworzony został Międzynarodowy Urząd Finansowy jako agencja nadzorcza dla banków offshore.

Głównym wyzwaniem gospodarki samoańskiej jest zbyt duża dominacja sektora publicznego w gospodarce, który wytwarza ok. 40% PKB i zatrudnia też podobną ilość wszystkich zatrudnionych. Celem jest zmniejszenie tego udziału i jednocześnie wzrost znaczenia oraz wzmocnienie sektora prywatnego. Program reform z początku nowego tysiąclecia pomógł wprawdzie poprawić klimat biznesowy i inwestycyjny, jednak nie usunięte zostały ograniczenia w działalności sektora prywatnego. Problemem jest słaba infrastruktura, chociaż istotnie zwiększone zostały inwestycje publiczne w budowę dróg, telekomunikację i rozwój portów. Procedury zakładania nowych firm krajowych czy z udziałem kapitału zagranicznego są nadal długotrwałe i uciążliwe. Otoczenie wsparcia firm prywatnych ma kluczowe znaczenie nie tylko dla pobudzenia wzrostu gospodarczego i krajowego zatrudnienia, ale także ożywienia i dywersyfikacji bazy eksportowej. Dla rozwoju sektora prywatnego szczególnie ważna jest reforma rolna. Większość terenów nadających się pod zabudowę komercyjną znajduje się na gruntach komunalnych, jednak konstytucja kraju zabrania sprzedaży gruntów komunalnych na takie cele. Wyzwaniem zatem pozostaje zbudowanie ram instytucjonalnych i prawnych, które zapewnią utrzymanie efektywnego rynku najmu, przy jednoczesnym zabezpieczeniu interesów społeczności lokalnej i ochronie inwestorów. Najważniejsza jest zatem kontynuacja reform strukturalnych, które powinny poprawić otoczenie instytucjonalne i prawne rozwoju sektora prywatnego.

Samoa zliberalizowała swoje stosunki handlowe z otoczeniem, a w 2012 r. przystąpiła do WTO. Kraj jest też członkiem założycielem PICTA (Pacific Island Countries Trade Agreement), który to układ wyeliminował wszystkie cła wewnątrzregionalne w 2011 r. wśród 14 krajów regionu, w tym Australii i Nowej Zelandii. W 2024 r. kraj został też sygnatariuszem tzw. układu samoańskiego, czyli między UE a krajami ACP (Azji, Karaibów i Pacyfiku), który reguluje relacje z Unią Europejską w takich dziedzinach jak zrównoważony rozwój i wzrost gospodarczy, prawa człowieka, pokój czy bezpieczeństwo.

Samoa jest niezwykle ciekawym miejscem nie tylko ze względu na swoją unikalną historię, tradycję czy wyzwania gospodarcze i klimatyczne. Wyspy leżą dokładnie na Międzynarodowej Linii Zmiany Daty. Gdy europejscy kupcy rozpoczynali działalność handlową na Samoa, narzucili też swój system datowania swoich transakcji. W ten sposób w XIX w. kalendarze Samoa zostały dostosowane do kalendarzy innych krajów azjatyckich. Jednak w 1892 r. amerykańscy kupcy przekonali króla samoańskiego do zmiany krajowego systemu datowania, aby dostosować go do kalendarza USA. W ten sposób kraj aż dwa razy obchodził dzień 4 lipca 1892 r. Jednak 119 lat później geografia gospodarcza wysp uległa zmianie, głównym partnerem handlowym stała się Australia i Nowa Zelandia. Aby wrócić do daty azjatyckiej, Samoa pominęła 1 dzień w kalendarzu: 30 grudnia 2011 r., który po prostu się nie wydarzył.

Jednak Samoa słynie przede wszystkim z pięknych krajobrazów i przyjaznych mieszkańców, co sprawia, że ten wyspiarski kraj złożony z 14 wysp jest jednym z najbardziej malowniczych i atrakcyjnych miejsc na świecie. To prawdziwa Perła Pacyfiku, niezwykłe miejsce, które zachwyca swoją historią, kulturą i atrakcjami turystycznymi. Oprócz przebywania na śnieżnobiałych plażach można w każdej chwili wypłynąć na porozrzucane po oceanie błękitne laguny. Plaże na Samoa pełne są tzw. beach fale, czyli bardzo skromnych chatek wzniesionych z kilku słupów drewnianych, bez ścian, krytych jedynie strzechą, które dziś upodobali sobie turyści jako niedrogie miejsca noclegowe. Krajobrazy wysp są niezwykle różnorodne i zapierające dech w piersiach. Dominują wulkaniczne góry, porośnięte bujną roślinnością. Najwyższy szczy (Mt. Silisili na wyspie Savai’i) sięga 1858 m n.p.m. Nie sposób nie wspomnieć o wulkanie Mt. Matavanu, którego erupcja w 1905 r. spowodowała powstanie obszaru pokrytego lawą na północnym wybrzeżu Savai’i. Wzdłuż wszystkich wybrzeży Samoa znajdują się liczne laguny, otoczone kolorowymi rafami, które stanowią raj dla płetwonurków i snorklerów. Na wyspach można również podziwiać piękne wodospady. Flora i fauna wysp są niezwykle bogate i różnorodne. Wśród roślin dominują palmy kokosowe, drzewa chlebowe oraz taro (rodzaj ziemniaka z orzechem kokosowym o smaku pieczonych kasztanów). Natomiast fauna obejmuje m.in. egzotyczne ptaki, takie jak manumea (narodowy ptak Samoa), czy nietoperze owocowe, zwane tutaj latającymi psami. W wodach otaczających wyspy żyją liczne gatunki ryb, żółwi morskich oraz rekinów. Samoa obfituje w liczne bary i kluby nocne, w szczególności w okolicy stolicy – Apii. Mieszkańcy spożywają bardzo dużo alkoholu – ok. 3,6 l rocznie. Najbardziej popularnym trunkiem jest tutaj piwo. Na wyspach funkcjonują 2 browary – Company i Vailima, ten drugi jest lokalny, dlatego te piwa można znaleźć w każdym lokalu. Przestępczość na wyspach jest znikoma, nie występują też tutaj groźne choroby tropikalne, dlatego żadne szczepienia nie są konieczne. Jednak w tym bezpiecznym raju na ziemi miało miejsce morderstwo ministra ds. prac publicznych, które zaaranżowali dwaj inni ministrowie partii rządzącej. Ostatecznie jednak zostali oni schwytani i skazani na dożywocie.

Kultura Samoa stanowi fascynujące połączenie tradycji i nowoczesności, które kształtują tożsamość narodową tego kraju. Język, religia, sztuka i muzyka Samoa stanowią niezwykle ważne elementy życia codziennego mieszkańców, wpływając na ich wartości, zwyczaje, relacje społeczne i życie codzienne. Okres kolonialny niewątpliwie też wpłynął na kulturę, społeczeństwo i gospodarkę wysp, wprowadzając nowe technologie, religię chrześcijańską oraz system edukacji. Język samoański jest oficjalnym językiem w kraju, jest blisko spokrewniony z innymi językami Polinezji, takimi jak hawajski czy maoryski. Oczywiście powszechnie używany jest też angielski, którym posługują się wszyscy. Religia odgrywa bardzo ważną rolę w życiu mieszkańców. Większość wyznaje chrześcijaństwo, głównie protestantyzm i katolicyzm. Tradycyjne wierzenia samoańskie, oparte na kultach przodków i duchów, są dzisiaj praktykowane przez niewielką część społeczeństwa.

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów sztuki samoańskiej jest tatuowanie sobie ciała. Generalnie jestem wrogiem wszelkich tatuaży, których moda rozprzestrzenia się na świecie niczym pandemia koronawirusa. Jednak wyjątek zrobiłbym w przypadku Polinezji, gdzie ten zwyczaj ma swoją długą historię i głębokie znaczenie kulturowe. Mężczyźni noszą tatuaże oparte na rysunkach ze wzorami geometrycznymi, które pokrywają ciało od kolan do żeber (poe’a), a kobiety ozdabiają się tatuując sobie część nóg – od miejsc pod kolanami do ud (malu). Wzory tatuaży symbolizują status społeczny, odwagę i duchowość.

Z kolei muzyka i taniec są nieodłącznym elementem kultury Samoa, przekazują historię kontaktów między Polinezyjczykami a przybyszami z Zachodu i Wschodu, odzwierciedlają emocje, historię i wartości Samoańczyków. Dziś są ważną częścią miejscowej kultury. Tradycyjne pieśni samoańskie, zwane pese, opowiadają o mitach i legendach, a ich wykonanie często towarzyszy grze na bębnach i innych instrumentach. Jednak najbardziej znanym tańcem kraju jest Siva tau, czyli taniec wojownika będący wyrazem radości, dumy i wspólnoty. Dziś można go zobaczyć przed meczami rugby – narodowego sportu Samoa. Jednak jedyny medal olimpijski dla Samoa zdobyła sztangistka Ele Opeloge w wadze superciężkiej na olimpiadzie w Pekinie (2008). Zdobyła ona srebrny medal po dyskwalifikacjach dwóch innych sztangistek pochodzących z byłego Związku Sowieckiego.

Tradycyjna kuchnia Samoa opiera się na prostych, ale smacznych składnikach, takich jak taro, kokosy, banany, ryby i owoce morza. Ciekawy jest sposób przygotowania potraw. Tradycyjnie, mieszkańcy wysp korzystają z pieca ziemnego, zwanego umu, w którym potrawy są gotowane na gorących kamieniach, otulone liśćmi bananowca, dzięki czemu mają one wyjątkowy, dymny smak. Inną ciekawostką jest fakt, że w kraju obowiązuje ruch lewostronny, ale do 2009 r. jeżdżono po prawej stronie jezdni. Trudno to wytłumaczyć jakąkolwiek racjonalnością.

Nie można w kontekście Samoa nie wspomnieć o Robercie Louisie Stevensonie, autorze m.in. „Wyspy Skarbów”, „Strange Case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde”, który zamieszkał niedaleko Apii w 1889 r. wraz ze swoją żoną Fanny. Wkrótce kupił piękny Vailima Estate, który dzisiaj został przekształcony w jego muzeum i jest stałym elementem wizyty na wyspie. Stevenson zmarł na wyspie w wieku zaledwie 44 lat na udar mózgu. Po jego śmierci, zgodnie z ostatnim życzeniem jego trumnę Samoańczycy wnieśli na górę Mount Vaea, znajdującą się ok. 3 km od portu w Apii. Dziś droga do grobu nosi nazwę „Drogi Kochających Serc”. Ze współczesnej perspektywy można zacytować jeden cytat Stevensona i polecić go Donaldowi Trumpowi: życie nie polega na trzymaniu dobrych kart, lecz na dobrym graniu słabą ręką („life is not a matter of holding good cards, but of playing a poor hand well”). Oczywiście najpierw Trump musiałby wiedzieć, gdzie leży Samoa i kim był Stevenson, co wydaje się bardzo wątpliwe.